Welkom bij Octopus divers

Onder het wateroppervlak van onze wetlands bevinden zich bijzondere biotopen met een geheel eigen dynamiek. Complexe ecosystemen, die door allerlei factoren kwetsbaar kunnen zijn en veerkracht missen. Hierdoor krijgen exoten zoals de zonnebaars alle kansen om zich invasief te gaan gedragen en het ecosysteem en haar inheemse soorten te bedreigen. Maar hoe ga je de strijd aan met een exotisch visje?

Dit is een veelvoorkomende vraag binnen het natuurbeheer van wetlands, waar de zonnebaars (Lepomis gibbosus) inmiddels grote schade aanricht. Deze exotische indringer vormt daarmee een forse bedreiging voor de inheemse fauna, zoals amfibieën. Zeker in geïsoleerde, natuurlijke vennen en kleine wateren. Reguliere bestrijding blijkt niet afdoende en dus is het zoeken naar een alternatief waarmee de dominantie van zonnebaars structureel te doorbreken en voorkomen is. In het project LIFE Resilias laten we zien hoe het veerkrachtiger maken van het ecosysteem de oplossing kan bieden. Een veerkrachtig ecosysteem kan de dominantie van invasieve exoten namelijk zelf aanpakken en op termijn voorkomen.

Ecosysteemaanpak biedt een structurele oplossing

“Het verhogen van de veerkracht van een ecosysteem noemen we de ecosysteemaanpak”, begint Laura van Veenhuisen haar verhaal. Als ecoloog bij projectpartner Stichting Bargerveen, is ze de kartrekker van het onderdeel zonnebaars binnen LIFE Resilias. De vis is een van de voorbeeldexoten in het zeven jaar durende project.
“Bij de ecosysteemaanpak ga je dus niet uit van bestrijden, maar zet je in op een structurele en natuurlijke oplossing. Meer veerkracht zorgt ervoor dat het ecosysteem met haar inheemse soorten op termijn zelf sterk genoeg is om de invasieve exoot de baas te blijven”, legt Laura uit. “Je accepteert dus de aanwezigheid van de exoten in het systeem, omdat we inmiddels weten dat het bijna onmogelijk is om ze volledig weg te krijgen. Maar een veerkrachtig ecosysteem is in staat om tot de juiste balans te komen. De exoot kan dan niet meer domineren, waardoor de inheemse soorten behouden blijven.” In het geval van de zonnebaars vervult een inheemse rover een sleutelrol in deze natuurlijke aanpak: de snoek.

Van aquarium en vijver naar de vrije natuur

Hoe is de zonnebaars eigenlijk invasief geworden? De soort is destijds geïmporteerd uit Noord-Amerika vanwege zijn mooie uiterlijk. Dat maakte het tot een zeer populaire vis en een graag geziene bewoner in vele aquaria en menig vijver.
“Zonnebaarzen planten zich echter zeer makkelijk en snel voort”, vertelt Laura. “Eén koppeltje kan voor honderden nakomelingen per jaar zorgen. Er ontstond dus al snel een overschot bij de mensen die ze hielden. Dat was natuurlijk niet de bedoeling en dus zijn veel vissen in het wild vrijgelaten. Zo kwam de zonnebaars in onze natuurlijke wateren terecht, waar hij zich explosief heeft vermeerderd. De impact van het visje op de inheemse fauna in wetlands is enorm en dat heeft hem de titel ‘invasieve exoot’ opgeleverd.”

Een serieuze bedreiging voor allerlei zeldzame en bijzondere soorten

In vijvers was de zonnebaars overigens niet alleen populair vanwege zijn knappe kleuren. Hij foerageert namelijk ook op ongewenste gasten als muggenlarven, bloedzuigers en wormen die op andere vijvervissen parasiteren. Waarom vormt de zonnebaars dan een bedreiging in onze wetlands?
“Het probleem zit hem in het feit dat zonnebaarzen ook de eieren en de jongen van andere vissen, insecten en amfibieën opeten”, beantwoordt Laura die vraag. “In een aquarium heb je daar geen last van en in een gecontroleerde omgeving als een vijver is de negatieve impact die hij veroorzaakt waarschijnlijk ook nog wel te overzien. Maar in natuurlijke wateren jagen ze niet alleen op muggen. Hier heeft hij het ook gemunt op beschermde en zeldzame soorten zoals de heikikker, rugstreeppad, kamsalamander, venwitsnuitlibel, tengere pantserjuffer en de koraaljuffer. Deze soorten hebben het al niet makkelijk en lopen nu dus extra gevaar, omdat de zonnebaarzen een succesvolle voortplanting belemmeren”, legt Laura uit.
Sinds augustus 2019 staat de zonnebaars dan ook op de Europese lijst van invasieve soorten. Het is verboden om de soort in de Europese Unie te verhandelen, houden, kweken, vervoeren of uit te zetten. Maar daarmee is de huidige problematiek niet opgelost, want ze zitten inmiddels overal.

Bestrijden loont niet, beheren wel

“We weten nu ook dat de meeste maatregelen die men doorgaans toepast weinig tot geen effect hebben. Zo werkt afvangen vaak maar eventjes, omdat de paar achtergebleven exemplaren direct weer jongen produceren zodra het water terugkomt”, legt Laura uit. “Je moet dus continu terug om opnieuw te bestrijden. Dat kost veel tijd en geld en het zet duidelijk geen zoden aan de dijk. Ook de combinatie van afvangen met het droogzetten van bijvoorbeeld een poel of ven blijkt niet effectief. Het stopt de voortplanting niet, het vertraagt hoogstens heel even. Daarnaast is het niet altijd mogelijk en vaak ook niet wenselijk om wetland droog te leggen”, benadrukt Laura.

De ecosysteemaanpak van zonnebaars

“Bij het aanpakken van de zonnebaars kiezen we er dus voor om juist het systeem te versterken”, vertelt Laura verder. “Dat doen we door eerst zoveel mogelijk zonnebaarzen af te vangen en vervolgens de snoek als concurrent in te brengen. Deze inheemse roofvis predeert op de exotische zonnebaars en kan een waardevolle bijdrage leveren aan het terugbrengen en vervolgens in toom houden van de populatie zonnebaarzen. Bij het uitzetten van de snoeken kiezen we bewust voor exemplaren die een leeftijd hebben waarbij ze hoofdzakelijk andere vissen eten. Hierdoor staan zeldzame soorten als de heikikker en libellen niet of nauwelijks op het menu.”
Voordeel van de snoek is dat hij ook op zijn eigen kleinere soortgenoten jaagt. De populatie jonge snoeken blijft daardoor stabiel. De predatie op de zeldzame soorten die we juist zo graag willen beschermen, blijft zo tot een minimum beperkt.

3-OKT-2021 – Harlekijnslakken zijn zeenaaktslakken. De kopuitsteeksels doen denken aan die op een harlekijnsmuts, vandaar de naam. Uit ons gebied waren twee soorten bekend. In 2014 werd een derde familielid ontdekt in onze Noordzee. Onlangs beschreven onderzoekers uit Nederland, Rusland en Noord-Ierland nog een vierde soort, geheel nieuw voor de wetenschap. Deze werd in juni 2014 ook in Nederland aangetroffen.

Zo nu en dan blijkt uit gericht DNA- en anatomisch onderzoek, dat binnen veelvoorkomende algemene soorten, nog andere, nooit apart herkende soorten verborgen zitten. Soorten lijken in hun uiterlijk dan dusdanig op elkaar dat er nooit verder onderzoek is gedaan, maar gewoonweg is aangenomen dat het om één variabele soort gaat. Die veelvormigheid (polymorfisme) van zeenaaktslakken kan, in de context van verborgen diversiteit, voor problemen zorgen. Dat is ook het geval binnen het geslacht Polycera in de naaktslakkenfamilie Polyceridae, aangezien het geslacht Polycera wereldwijd betrokken is bij allerlei ecologisch onderzoek. Niet alleen met betrekking tot milieumonitoring en de evolutie van de waarschuwingskleuren en -patronen, maar ook als indicator voor de opwarming van de aarde.

Onderzoek naar de variaties

Oorspronkelijke beschrijvingen van al lang binnen de wetenschap bekende soorten naaktslakken zijn in de meeste gevallen gebaseerd op uiterlijke kenmerken. Al in 2013 zagen onderzoekers dat tussen de twee Polycera-soorten die langs de Nederlandse kust voorkwamen, te weten Harlekijnslak (Polycera quadrilineata) en Breedkop-harlekijnslak (Polycera faeroensis), bepaalde individuen zaten met uiterlijke kenmerken die afweken en meer tussen beide soorten in leken te staan. Er werd een onderzoek gestart om de genetische identiteit van deze ‘varianten’ te onderzoeken. Verondersteld werd dat er of hybridisatie tussen beide soorten optrad, of dat het om een of meer andere of zelfs nieuwe soorten ging. In 2014 werd met behulp van moleculaire en morfologische analyses de relatie tussen de reeds beschreven soorten en de waargenomen exemplaren nader onderzocht. Bij het onderzoek werd materiaal betrokken uit de volgende gebieden: Denemarken (Lillebælt), Duitsland (Sylt), Nederland (Doggersbank en Oosterschelde) Portugal (Setubal), Zweden (Skagerrak) en Verenigd Koninkrijk (Falmouth).

In 2014 werd Polycera capitata als een verborgen afstamming binnen Polycera quadrilineata ontdekt. Maar deze ontdekking werd nog niet formeel gepubliceerd. Omdat deze soort ook in het onderzochte materiaal van de Doggersbank aanwezig was, betrof dit meteen de eerste Nederlandse melding als nieuwe soort voor ons deel van de Noordzee. Daarmee was er dus een derde Nederlandse harlekijnslak. De varianten die werden verzameld in de Oosterschelde bleken ‘gewone’ Harlekijnslakken (Polycera quadrilineata). 

Een gloednieuwe soort

In een vervolgonderzoek werden de betreffende soorten binnen het geslacht Polycera opnieuw uitgebreid bestudeerd. Dat onderzoek richtte zich ook in de breedte op de algemene problematiek met betrekking tot ‘cryptische soorten’, waarbij incorrecte determinatie het ecologische, evolutionaire en ander aan biodiversiteit gerelateerd onderzoek kan belemmeren. De eindconclusie was dat het binnen het onderzochte soortencomplex om vier aparte soorten ging. Twee daarvan waren al uit onze wateren bekend (Polycera quadrilineata en Polycera faeroensis). Naast de ontdekte derde soort, Polycera capitata, bleek uit dit vervolgonderzoek dat er duidelijk sprake was van nog een soort binnen het geslacht Polycera. Deze is nauw verwant aan Polycera faeroensis, maar was nog niet eerder als aparte soort herkend en daarom steeds voor de Breedkop-harlekijnslak aangezien. Deze geheel nieuwe soort voor de wetenschap werd onlangs (september 2021) in een artikel in Nature Today beschreven als Polycera kernowensis door Korshunova, Driessen, Picton en Martynov. Daarmee is het de vierde Nederlandse harlekijnslak, aangezien ook op ons deel van de Doggersbank exemplaren zijn vastgesteld. 

‘Cornwall-harlekijnslak’ en ‘Kleine harlekijnslak’

Floor Driessen, een van de schrijvers van de publicatie en mede-beschrijver van de nieuwe soort, vertelt hoe de soortnaam ‘kernowensis’ tot stand is gekomen. Deze blijkt afgeleid van ‘Kernow’, een oude Keltische (Cornish) naam voor Cornwall, de uiterste zuidwestpunt van Groot-Brittannië. In dit gebied komt Polycera kernowensis algemeen voor en uit dit gebied is ook het 5,6 millimeter grote holotype beschreven (het ijk-exemplaar aan de hand waarvan de nieuwe soort is beschreven), alsmede meerdere paratypen (vindplaats Porthkerris, Cornwall, Groot-Brittannië). Als geschikte Nederlandse naam voor de nieuwe soort wordt daarom, gebaseerd op het voorgaande, ‘Cornwall-harlekijnslak’ voorgesteld. Voor de al in 1854 voor de wetenschap beschreven derde soort Polycera capitata ligt de naam ‘Kleine harlekijnslak’ voor de hand, aangezien dit van de vier genoemde soorten de kleinste is.

Herkenning van de Cornwall-harlekijnslak

Voor uitgebreide vergelijkingen tussen de vier soorten wordt verwezen naar het oorspronkelijke Engelstalige artikel en naar een binnenkort in Spirula – het tijdschrift van de Nederlandse Malacologische Vereniging – te verschijnen Nederlandstalig artikel over dit onderwerp. Van de meest gelijkende Breedkop-harlekijnslak (Polycera faeroensis) wijkt Polycera kernowensis sp. nov. onder meer af door de enkele, nooit samengestelde slanke postbranchiale lobben, zonder aanvullende tuberkels en het feit dat bij Polycera kernowensis vrijwel altijd minder dan negen uitsteeksels aan de voorzijde aanwezig zijn. Van zowel Polycera quadrilineata als Polycera capitata verschilt Polycera kernowensis bovendien significant door een groter aantal lamellen op de rhinoforen (gemiddeld 14 tot 15 versus 11 tot 12 bij Polycera quadrilineata en slechts 8 bij Polycera capitata). Alleen bij Polycera faeroensis kan het aantal lamellen ongeveer gelijk zijn. Het aantal kieuwen op de rug bij Polycera kernowensis is altijd minder dan bij de overige soorten. Bij Polycera quadrilineaata en Polycera capitata kan het aantal kleuren en kleurpatronen veel diverser zijn dan bij de nieuwe soort, waarvan net als van Polycera faeroensis voornamelijk het semitransparante bleekwitte met gele kleurpatroon bekend is. Andere verschillen zijn te vinden in de radulatanden en geslachtsorganen en op fylogenetisch moleculair niveau.

Van twee naar vier

Met deze gloednieuwe soort voor de wetenschap en de al in 2014 – eveneens op de Doggersbank – aangetroffen Kleine harlekijnslak zijn er uit de Nederlandse wateren nu niet twee maar vier verschillende soorten harlekijnslakken bekend.

Bron: Nature Today